Zaštita voda

Oblici zagađenja voda

Stalan rast čovečanstva i tehnološki razvoj imaju za posledicu i povećanje potreba za vodom, kao i sve veće potrošnje. Pitanje dostupnosti i kvaliteta vode postaje jedan od najvažnijih problema savremenog čoveka.

Izvori zagađenja voda su mnogobrojni, pri čemu se mogu podeliti na dve velike grupe: koncentrisane i rasute. Koncentrisani izvori zagađenja najčešće su urbane sredine, industrija i energetska postrojenja. Pri tome se mora voditi računa da zagađenja iz urbanih sredina često ne podrazumevaju samo otpadne vode iz domaćinstava, već im se često pridružuju i otpadne vode iz industrijskih postrojenja. Među industrijama, u najveće potrošače voda ubrajaju se hemijska i petrohemijska industrija, prehrambena, industrija paprira, metalurgija i tekstilna industrija. Zagađenja iz poljoprivrede mogu biti koncentrisanog karaktera, ako se sakupljaju i ispuštaju na jednom mestu, ali su značajnija rasuta zagađenja koja potiču od upotrebe đubriva i hemijskih sredstava, koja se rastvaraju, te putem površinske ili podzemne vode ulivaju u vodotoke i druge vodene ekosisteme. Ovakav vid onečišćenja uzrokuje pojavu nutrijenata u vodi. Pored toga, na koncentraciju nutrijeneta znatno utiču i deterdženti, usled fosfora kao važnog sastojka. Kruženje materija u prirodi čini da se pojavljuju i drugi oblici rasutih zagađenja, naročito ona koja potiču od izduvnih gasova iz saobraćaja, emisije iz industrijskih postrojenja, sa deponija i sl.

Uticaj poljoprivrede na vodene ekosisteme

Poljoprivreda predstavlja jedan od osnovnih izvora rasutih zagađenja voda. Taj proces je prvenstveno izazvan upotrebom đubriva i brojnih hemijskih sredstava u savremenoj poljoprivrednoj praksi.

Poljoprivreda je jedan od značajnih korisnika vodnog resursa, u zavisnosti od specifičnih faktora kao što su područje, klima ili vrsta zemljišta. Osim direktnog uticaja na količinu raspoloživog vodnog resursa potrošnjom u svrhu navodnjavanja, poljoprivreda znatno utiče i na kvalitet površinskih i podzemnih voda, pogotovo imajući u vidu dejstvo đubriva i pesticida koji završavaju odn. bivaju rastvoreni u podzemnim vodama i tokovima reka. Osnovni negativni uticaji poljoprivrede na kvalitet voda se ogledaju u sledećem:

* Eutrofikacija površinskih i podzemnih voda usled rasutog zagađenja azotom i fosforom bogatih đubriva. Povećana količina nutrijenata pospešuje rast algi, koje ubrzano troše kiseonik i obrastaju vodenu površinu onemogućujući prodiranje svetlosti, čime negativno utiču na vodeni ekosistem sprečavajuči njegovo normalno funkcionisanje;

* Zagađenje toksičnim materijama površinskih i podzemnih voda putem hemijskog razlaganja pesticida;

* Koncentrisana zagađenja sa stočnih farmi, iz prerađivačkih postrojenja i sl.

Srbija je jedan od najvećih zagađivača Dunava azotom (N) i fosforom (P), polazeći od podataka koje je objavila naša zemlja. Procenjeno je da Srbija godišnje izliva 7200 tona azota i 7000 tona fosfora, što predstavlja 13% od ukupnog zagađenja ove reke azotom i 14% od ukupnog njenog zagađenja fosforom. Ove vrednosti stavljaju Srbiju na treće mesto po količini azota i na drugo mesto po količini fosfora koja se uliva u vode Dunava iz svih zemalja dunavskog basena. (Nataša Đereg, Zelena mreža Vojvodine) Pogledati:
https://europa.eu.int/comm/agriculture/envir/index_en.htm

Okvirna direktiva o vodama - osnovne pretpostavke

Okvirna direktiva o vodama predstavlja jedan od najambicioznijih pokušaja Evropske unije da podigne kvalitet i obezbedi dobro stanje vodnog resursa. Integralni pristup u rešavanju problema postavlja se kao osnovni princip

Okvirna direktiva o vodama Evropske unije (Water Framework Directive 2000/60/EC) je pravni okvir za zaštitu i poboljšanje kvaliteta svih vodnih resursa poput reka, jezera, podzemnih voda, priobalskih voda i dr. u Evropskoj uniji. Stupila na snagu u decembru 2000. prema kojoj su zemlje članice EU obavezne da je inkorporiraju u svoje nacionalno zakonodavstvo do kraja 2003. Od tada, neophodno je sprovesti mnogo aktivnosti da se postigne željeno "dobro stanje" svih voda u Evropskoj uniji do 2015.

Za očuvanje vodnog resursa, koji se nalazi pod sve većim pritiskom, neophodno je obezbeđenje delotvornog zakonskog okvira koji će jasno ukazati na probleme i očuvati resurs za buduće generacije. Okvirna direktiva o vodama podrazumeva zaštitu svih voda i postavlja jasan cilj da "dobro stanje" voda mora biti dostignuto do 2015. kao i da korišćenje voda širom Evrope mora biti održivo. To je naročito istaknuto činjenicom da vode u Evropi trpe sve veći pritisak i da se suočavanje sa tim problemom ne može odlagati, radi dobrobiti kako sadašnjih, tako i budućih generacija.

Uključivanje svih zainteresovanih učesnika

Da bi se ovi ciljevi postigli angažovano je stotine eksperata - iz oblasti industrije, preko poljoprivrede i zaštite životne sredine do potrošačkih udruženja i državnih i lokalnih vlasti. Ova saradnja je ključna pošto voda predstavlja osnovu za mnogo različitih aktivnosti, od poljoprivrede, ribarenja do generisanja energije, industrije, transporta i turizma. Upravo zato su pomenuti predstavnici smatrani za refrentne da savetuju razvoj strategije koja ima uticaja na sve nas. Period dugih i otvorenih konsultacija je doveo do čvrstog dogovora o ciljevima direktive i merama, kao i jasnim rokovima i vremenom za sprovodjenje. Direktiva zahteva saradnju među državama, stanovništvom, nevladinim organizacijama i vlastima na svim nivoima, obezbeđujući na taj način da se postavljeni rokovi ispoštuju.

Kako će se to sprovesti?

Okvirna direktiva o vodama predstavlja novi, ambiciozno zamišljen pristup u upravljanju vodnim resursom. Osnovne pretpostavke su:

• Zaštita svih voda - reka, jezera, priobalskih i podzemnih voda;
• Postavljanje ambicioznih ciljeva koji treba da obezbede "dobro stanje" svih voda do 2015;
• Neophodnost prekogranične saradnje između država i zainteresovanih učesnika;
• Obezbeđenje aktivnog učešća u procesu upravljanja vodama svih učesnika, uključujući nevladine organizacije i lokalne zajednice;
• Jasna politika cene vode i obezbeđenje principa "zagađivač plaća";
• Uravnoteženje interesa životne sredine i onih koji od nje zavise.

 

Način sprovođenja Okvirne direktive o vodama je jedinstven. On počiva na učešću svih zainteresovanih strana. Takođe, pruža mogućnost Evropskoj komisiji, zemljama članicama, zamljama kandidatima i svim zainteresovanim učesnicima jedinstvenu priliku da vode proces i obezbede efikasnu i doslednu primenu. Odredbe direktive su složene i dalekosežne, zbog čega je jasno da njena primena mora počivati na širokom spektru definisanih smernica. Upravo to je predmet zajedničke strategije o primeni direktive (Common Implementation Strategy) dogovorene od strane zemalja članica Evropske unije i usvojene u maju 2001.

https://europa.eu.int/comm/environment/water/water-framework/index_en.html

Značaj poplavnih područja za očuvanje kvaliteta voda

Jedan od ciljeva Okvirne direktive o vodama je «sprečavanje dalje degradacije, zaštita i poboljšanje stanja vodenih ekosistema i, u skladu sa njihovim potrebama, kopnenih ekosistema i vlažnih područja ekološki vezanih za vodene ekosisteme»

Ekološki aspekt Okvirne direktive o vodama predviđa ublažavanje posledica poplava kroz uspostavljanje prirodnih funkcija poplavnih područja - njihovom retencionom sposobnošću i ublažavanjem talasa visokih voda. Pored niza pozitivnih efekata koje vlažna područja imaju u procesu dostizanja «dobrog stanja» voda, ona su važna za:

• koncentrisanje voda u rečne basene;
  
• ublažavanje visokih vodenih talasa i smanjenje opasnosti od poplava;
  
• utvrđivanje obala;
  
• obezbeđenje pijaće vode;
  
• obezbeđenje vode za navodnjavanje poljoprivrednog zemljišta;
  
• obezbeđenje hrane;
  
• visoku produktivnost biomase;
  
• izuzetnu biloška raznovrsnost;
  
• mogućnost korišćenja trske i drugih prirodnih materijala;
  
• razvoj turizma i mogućnost rekreacije;
  

 

Naročito važnu ulogu ona imaju u ublažavanju negativnih uticaja koncentrisanih i rasutih oblika zagađenja. Rasuta zagađenja, naročito iz urbanih sredina i poljoprivrede, predstavljaju u današnje vreme opšteprisutan problem. U praksi je dokazano da postojanje poplavnih područja u obliku prelazne zone između poljoprivrednog zemljišta i reka, naročito ako su obrasla drvenastom vegetacijom, čak i u stanju koje je samo blisko prirodnom, smanjuje količinu nutrijenata koji se ulivaju u reku. Rezultati istraživanja su pokazali da čak 70% azota i 30% fosfora može biti odstranjeno na ovaj način. Sa druge strane, nije retka pojava ni da se obradivo ili građevinsko zemljište proteže do same obale reke, umanjujući na taj način pozitivne efekte koje vlažna staništa mogu imati u procesu redukcije nutrijenata. Poplavna područja su često predmet isušivanja i kultivisanja za potrebe poljoprivrede i širenja urbanih sredina, pri čemu se najčešće kanalisanjem i izgradnjom odbrambenih nasipa odsecaju velike plavne površine od uticaja reka ili, pak, reguliše izmenjljivi nivo voda koji je od presudnog značaja za očuvanje ovih ekosistema. Kanalisanje reka ima za posledicu produbljivanje korita, smanjujući površinu poplavnog područja i nivo podzemnih voda i na taj način menjajući osnovnu dinamiku ovih područja i mogućnost usvajanja nutijenata od strane korenovih sistema biljaka. U uslovima prirodnog funkcionisanja, rečni tok i poplavno područje predstavljaju jednu celinu, zbog čega se poslednjih godina naročita pažnja pridaje projektima koji imaju za cilj ponovno uspostavljanje veza između reka i njihovih poplavnih područja. Značaj ovakvih projekata naročito je istaknut činjenicom da je samo tokom proteklih sto godina nestalo oko 80% poplavnih područja Dunava a preko 50% svih vlažnih staništa na području Evrope.

Mehanizmi redukcije nutrijenata

Nutrijenti predstavljaju jedinjenja azota i fosfora čija prekomerna količina u vodi dovodi do procesa eutrofikacije. Naime, kao gradivne materije, ova jedinjenja omogućuju brži rast algi, koje postepeno počinju da se razvijaju u količinama koje narušavaju ravnotežu flore i faune na način da svojom prekomernim prisustvom troše velike količine kiseonika čineći ga nedostupnim za ostali živi svet. Na taj dolazi do ugrožavanja opstanka živih bića u vodi koja sadrži prekomerne količine azota i fosfora. Pored toga, voda postaje neupotrebljiva za piće, može da izazove neželjene alergijske reakcije prilikom korišćenja i sl. Osnovni mehanizmi redukcije nutrijenata na područjima vlažnih staništa obraslih vegetacijom su denitrifikacija, usvajanje putem vegetativnih organa i pretvaranje u organska azotna jedinjenja i taloženje u zemljištu. Prirodna poplavna područja sa svojom vegetacijom pružaju idealne uslove za navedene procese. Osnovni proces uklanjanja nutrijenata iz podzemnih voda je denitrifikacija, pri čemu je važno istaći da to zavisi i od stepena zasićenja zemljišta, količine ugljenika, prisustva denitrifikatora i dr. Prisustvo vegetacije je od značaja za sve vidove uklanjanja nutrijenata. Iako usvajanje putem vegetativnih organa biljaka nije najvažniji način redukcije zbog krajnjeg razlaganja biljaka i životinjskog izmeta, biljke igraju važnu ulogu i u sedimentaciji nutrijenata. Svojim fizičkim prisustvom one sprečavaju eroziju, usporavaju vodene tokove i na taj način obezbeđuju odlaganje putem sedimentacije. Pored toga, biljke popravljaju ukupnu strukturu zemljišta i omogućavaju razvoj drugih organizama (npr. mikroba) koji pozitivno utiču na proces redukcije nutrijenata.

Pogledati: https://www.epa.gov/owow/wetlands/

https://www.water.ncsu.edu/watershedss/info/wetlands/manage.html

Kako sačuvati vrednosti poplavnih područja?

Posledice nestajanja poplavnih područja skrenule su pažnju na njihove mnogobrojne pozitivne aspekte. Gornje podunavlje, kao najznačajnija poplavna dolina u Srbiji i Crnoj Gori može poslužiti kao pilot područje za ocenjivanje kvaliteta upravljanja

Činjenica da je preko 80% poplavnih područja Dunava nestalo u proteklih 100 godina dovoljno govori o stepenu ugroženosti ovih ekosistema. Iako je većina ovih regulacija izvedena u cilju odbrane od poplava te kao posledica industrijskog razvoja i potreba za povećanjem površina pod obradivim zemljištem, retko je pri njihovom planiranju uziman u obzir ekološki aspekt, tako da smo danas svedoci brojnih negativnih efekata koje je sistematsko kanalisanje vodotoka i sužavanje poplavnih područja ostavilo za sobom. Poslednjih decenija, zahvaljujući prepoznatim vrednostima - od izuzetnog biodiverziteta i velike produkcije biomase, do važne uloge u kontroli poplava i redukciji nutrijenata, poplavna područja u Evropi uživaju drugačiji status, pri čemu se naročit akcenat stavlja na hjihovo očuvanje i mogućnost revitalizacije nekadašnjih poplavnih područja.

Gornje podunavlje, kao najznačajnije takvo područje u Srbiji i Crnoj Gori, tokom protekla dva veka je pretrpelo značajne izmene u odnosu na svoje nekadašnje rasprostiranje. Pa ipak, uprkos brojnim hidroregulacionim radovima na isušivanju i kultivisanju zemljišta, što je za posledicu imalo smanjenje poplavne doline na uski pojas uz Dunav, Gornje podunavlje i danas, sa preko 5000 ha u poplavnoj zoni, predstavlja jedno od najvećih vlažnih područja u srednjem toku Dunava. Preostalih 15000 ha nalazi se u području odbrambenim nasipom odvojenom od Dunava i njegovih plavnih voda. Zahvaljujući procesu podizanja svesti o značaju ovih područja - drastičan gubitak biodiverziteta, nemogućnost kontrole poplava, zagađenje voda - današnji trendovi u Evropi idu u pravcu povećanja površina pod poplavnim područjima i restauracija vrednosti koje ona poseduju. To je delimično slučaj i sa Gornjim podunavljem. Naime, još početkom 90-tih godina prošlog veka je započeo obiman projekat revitalizacije Monoštorskog rita, koji je predviđao ponovno uspostavljanje veze između poplavne zone i dela područja koje je izgradnjom odbrambenog nasipa ostalo odsečeno od Dunava. Na žalost, 60-tih godina prošlog veka, u vreme izgradnje ovog nasipa nije se mnogo obraćala pažnja na ekološke vrednosti poplavnih područja, već je dominirala potreba za «osvajanjem» zemljišta, ne vodeći računa da to osvajanje može ostaviti trajne negativne posledice na okolinu. Upravo zbog takvog pristupa danas smo svedoci nestanka velikog broja ovih, po svojoj ekologiji, veoma osetljivih ekosistema. Kao posledica toga, a delom i zbog prevencije moguće dalje degradacije, većina preostalih poplavnih područja danas uživa veći ili manji stepen zaštite.

Gornje podunavlje je najznačajnije vlažno područje u gornjem toku Dunava kroz Srbiju i Crnu Goru. Pored njega, tu se od većih ritova nalaze i Plavanjski, Bukinski i Koviljsko-Petrovaradinski rit. Sva ova područja karakteriše naročito bogatstvo živog sveta, među kojima se ističu brojne retke i ugrožene vrste, prejak pritisak izazvan ljudskim aktivnostima i malo učešće održivih formi korišćenja resursa. Iako postoje pozitivni primeri upravljanja, kao što je opsežan projekat revitalizacije u Gornjem podunavlju, a nešto manji i u Koviljsko-Petrovaradinskom, opšti problem je nepostojanje sveobuhvatnog plana upravljanja, koji bi ova područja prvenstveno sagledavao kroz njihove ekološke vrednosti, mogućnosti održivog korišćenja, razvoja lokalnih zajednica i sl, a tek potom kao prostor za intenzivno korišćenje resursa.

Revitalizacija Monoštorkog rita je primer u kom pravcu i ubuduće treba da se usmerava proces upravljanja poplavnim područjima. Iako je ideja za projekat nastala kao posledica smanjenja mogućnosti eksploatacije drvne mase, ova kompleksna intervencija je od samog početka počela da daje pozitivne širok spektar pozitivnih efekata. Naravno, reč je o opsežnim radovima koji imaju strateški karakter i iziskuju znatna materijalna sredstva, te bi se ova problematika trebala razmatrati shodno tome. Značaj očuvanja poplavnih područja opšti je interes, koji prevazilazi granice jedne države. Zbog toga je, makar na nacionalnom nivou, neophodno da se što je moguće više olakša i podstiče sprovođenje ovakvih projekata. U tom slučaju će i njihov cilj i kvalitet realizacije biti ocenjivan sa više aspekata. Upravljanje značajnim delovima prirode osetljiv je posao koji mora biti trajno praćen, jer i najmanja greška može sukcesivno izazvati niz neželjenih posledica, kakvih smo danas svedoci na svakom koraku.

Boris Erg, Ekološki pokret «Plavi Dunav» Apatin

Pogledati: https://www.ramsar.org/